Onderzoek naar de praktische werking van privaatrecht kan bijdragen aan onze kennis over de rechtswerkelijkheid en is nuttig om veronderstellingen van beleidsmakers, rechters en academici op houdbaarheid te toetsen. Een van de manieren om de sociale werkelijkheid te bestuderen, is rechtspsychologisch experimenteel onderzoek. Kan dergelijk onderzoek ook een bijdrage leveren aan de bestudering van ons privaatrecht? Die vraag staat centraal een recent verschenen boek onder de titel ‘Privaatrecht in het laboratorium’.

In het boek komen onderzoeksvragen aan de orde als: accepteren slachtoffers eerder een schikkingsvoorstel als dit met excuses gepaard gaat? Vertekent juridisch irrelevante informatie het beslissingsproces van rechters? Zijn juristen anders als het gaat om tekstinterpretatie? Is de dreiging van aansprakelijkheid net zo afschrikwekkend als die van strafrecht? Leiden begrijpelijkere contractvoorwaarden tot andere beslissingen? In dit boek worden antwoorden gezocht op deze en andere vragen. Dat gebeurt door middel van rechtspsychologisch experimenteel onderzoek. De auteurs voerden allen zelf een experimenteel onderzoek uit. Zij plaatsen de experimentele bevindingen in een juridisch kader en reflecteren op de bruikbaarheid van experimenten voor de ontwikkeling van het privaatrecht.

Daarmee toont dit boek, dat ik samenstelde samen met twee Rotterdamse (rechts)psychologen, Pieter Desmet en Chris Reinders Folmer, een belangrijk nieuw perspectief op het Nederlandse privaatrecht.

Waarom zou men een boek als dit willen maken? Waarom zou men in het kader van privaatrechtelijk onderzoek door middel van psychologische experimenten willen achterhalen hoe individuen denken, redeneren, beslissen en zich bepaald gedrag voornemen? Wat ons betreft is het antwoord simpel: willen we uitspraken kunnen doen over de werking van bestaande regels en de te verwachten werking van nieuwe rechtsregels, dan moet de rechtswerkelijkheid in kaart worden gebracht. Daarbij is empirisch onderzoek nodig. Zo kan experimenteel onderzoek licht werpen op de vraag of individuen eerder bereid zijn om schikkingsvoorstellen te accepteren als deze gepaard gaan met verontschuldigingen. Het kan kennis opleveren over de invloed van een manier van formuleren van algemene voorwaarden op hoe consumenten de voorwaarden interpreteren. Of het kan kennis opleveren over de vraag of bestaande rechtsregels beter aansluiten bij het rechtsgevoel van burgers dan een alternatieve regel. Zo kunnen we tal van andere voorbeelden noemen. De kennis die dit type onderzoek oplevert, kan beleidsrelevantie hebben. Een regel die blijkt niet te werken, anders te werken of met onbedoelde bijwerkingen te werken, verdient het wellicht om aangepast of vervangen te worden. Die beleidskeuze wordt op die manier een beter geïnformeerde keuze. Dus als men als jurist kennis wil vergaren over de houdbaarheid van beleidstheorieën, de onderliggende veronderstellingen ten aanzien van gedrag of de mogelijke werking van privaatrechtelijke regels in de praktijk, dan dient men kennis te nemen van hetgeen empirisch onderzoek op die punten te bieden heeft. Binnen de empirische methode is het psychologisch experiment een van de gereedschappen die gebruikt kunnen worden om deze kennis te genereren en om zo een bijdrage te leveren aan verdere verbetering en doelbereiking van het recht.

Wat betreft het hoe van dit boek kunnen we het beste de bijdragen laten spreken. Leest men die, dan krijgt men een beeld van wat de experimentele benadering wel en niet vermag. De acht bijdragen zijn ondergebracht in vier thema’s: de beïnvloeding van rechterlijke beslissingen, de determinanten van actiebereidheid, rechtscultuur en morele waarden, en ten slotte verontschuldigingen, rechtssysteem en schikkingsgedrag.

Bij lezing van de bijdragen valt op dat het voorkomt dat een geformuleerde hypothese niet bevestigd kon worden – en dus verworpen moet worden totdat ander onderzoek de hypothese wel weet te bevestigen. Soms wordt in het onderzoek dat in dit boek wordt gerapporteerd, een hypothese níet bevestigd die in ander onderzoek juist wél werd bevestigd. Dan rijst natuurlijk de vraag wat dat verschil verklaart. Soms kan dat het verschil in aantal proefpersonen zijn; het kan bijvoorbeeld gebeuren dat kleine verschillen in gemiddelden opeens significant worden als het aantal proefpersonen groter is. Bij sommige experimenten in dit boek wordt echter zo dicht tegen bestaand onderzoek aangeschoven, dat factoren zoals een verschillend aantal proefpersonen geen verklaring bieden. Dan moeten alternatieve verklaringen gezocht worden, en onze auteurs doen dat ook. Mogelijkerwijs ligt de verklaring in bepaalde gevallen in een aangescherpte formulering of een iets andere presentatie. Wellicht is in andere gevallen het cultuurverschil tussen Amerikanen en Nederlanders – daar waar het oorspronkelijke onderzoek Amerikaanse proefpersonen betreft – een verklarende factor. En ten slotte is ook denkbaar dat de studies in dit boek ook daadwerkelijk de uitkomsten van die eerdere studies in twijfel trekken.

Als wij de bijdragen aan dit boek overzien, moeten wij uiteraard vooropstellen dat dit type onderzoek veel beperkingen kent. De auteurs identificeren die beperkingen overigens ook zelf in hun hoofdstukken. De beperkingen betreffen bijvoorbeeld externe validiteit – de mate waarin de gevonden resultaten ook gelden buiten de ‘laboratoriumsetting’. Als in de echte wereld bijvoorbeeld een beslissing door veel andere factoren wordt beïnvloed dan die welke in het experiment onderzocht zijn, is de praktische waarde van het experiment beperkter dan wanneer het experiment geheel natuurgetrouw in het veld is uitgevoerd. In het verlengde daarvan kan als beperking worden genoemd dat men door middel van vragenlijsten geen gedrag kan meten, maar hooguit intenties tot gedrag. Daar komt bij dat sommige van de bijdragen aan dit boek aanleiding geven om te reflecteren op de grenzen van experimenteel psychologisch onderzoek. Men kan proefpersonen vragen hoe zij zich bejegend voelen en op dat punt verschil meten, maar of dat verschil in bejegening ook effect heeft op de vraag of zij juridische actie ondernemen hangt vermoedelijk af van de sterkte van dat effect in verhouding tot andere overwegingen. Met andere woorden: men kan zich honds behandeld voelen, maar als procederen te kostbaar is in termen van tijd en geld, zal de hondse behandeling geen noemenswaardige invloed hebben op de beslissing om al dan niet actie te ondernemen.

De hoofdstukken in dit boek zijn dus geen kant-en-klare beleidsadviezen. Maar dat betekent zeker niet dat (praktijk)juristen zich kunnen veroorloven om dit type onderzoek te negeren. Experimenteel onderzoek zoals in dit boek wordt gerapporteerd, is namelijk een bouwsteen voor een onderzoekslijn die als geheel wel degelijk beleidsrelevantie kan hebben. Als immers door combinatie van experimenteel onderzoek en veldonderzoek, waarbij onder verschillende omstandigheden hetzelfde fenomeen aan onderzoek is onderworpen, een consistente lijn van bevindingen gevonden wordt, dan dringt beleidsrelevantie zich op enig moment namelijk wél op. Daarmee levert dit boek een bijdrage aan zowel het juridisch discours over de empirische bestudering van het privaatrecht als aan het wetenschappelijke debat over uitdagingen en de beperkingen van dat type onderzoek, en bovendien levert het bouwstenen voor privaatrechtsbeleid.

Verwijzingen:

• W.H. van Boom, Desmet, P.T.M. & C.P. Reinders Folmer (red.), Privaatrecht in het laboratorium – verslag van acht rechtspsychologische experimenten, Den Haag: BJu 2015

Voor nadere uiteenzetting van het nut en de beperkingen van empirisch onderzoek in het privaatrecht, zie bijvoorbeeld:

• W.H. van Boom, I. Giesen & A.J. Verheij (eds.), Capita Civilologie – Handboek empirie en privaatrecht , Den Haag: BJu 2013
• W.H. van Boom, Empirisch privaatrecht: enige beschouwingen over de rol van empirisch onderzoek in de hedendaagse privaatrechtswetenschap, Tijdschrift voor Privaatrecht (TPR), 2013-1, p. 7-84
• W.H. van Boom, I. Giesen & M. Smit (red.), Civilologie: opstellen over empirie en privaatrecht, the Hague: Bju|Eleven 2012