In de wetenschap worden verwijzingen naar het werk van anderen wel gezien als teken van ‘impact’. In de rechtswetenschap wordt niet alleen verwezen naar het werk van andere auteurs, maar ook naar rechterlijke uitspraken. Van een rechterlijke uitspraak waar veel naar wordt verwezen in het juridisch debat, wordt wel gezegd dat deze ‘autoriteit’ heeft. Een uitspraak met (blijvende) impact dus. Dat verwijzen gebeurt in wetenschappelijke publicaties waarin rechtspraak wordt geanalyseerd, maar het gebeurt eigenlijk ook in het onderwijs. Want in het juridische onderwijs moeten studenten rechterlijke uitspraken bestuderen, analyseren en kunnen toepassen op nieuwe casus. Bij civielrechtelijke vakken in de bacheloropleiding worden bijvoorbeeld veel uitspraken (arresten) van de Hoge Raad voorgeschreven. Dat gaat om verplichte vakken als inleiding privaatrecht, verbintenissenrecht, goederenrecht. Bij die vakken is het voor studenten van belang om kennis te hebben van de belangrijkste arresten, bijvoorbeeld omdat ze baanbrekend zijn, invulling en zin geven aan wettelijke normen en de rechtsontwikkeling vormgeven. Maar zijn het op Nederlandse faculteiten ook allemaal dezelfde arresten die worden voorgeschreven? Nou nee, niet echt. Dat bleek mij althans toen ik onze rechtenfaculteiten vroeg om een overzicht van de voorgeschreven vermogensrechtelijke rechtspraak. Ik doe hier kort verslag van wat ik noemen wil ‘de piramide van de Kazernestraat’. Verderop zal duidelijk worden wat ik daar mee bedoel. Er worden aan acht Nederlandse rechtenfaculteiten in totaal 400 vermogensrechtelijke arresten voorgeschreven. Het gaat overwegend om arresten van de Hoge Raad. Een zeer klein aantal uitspraken van lagere rechters en HvJEU is ook meegenomen in de telling. Laten we eens wat feiten op een rij zetten: acht rechtenfaculteiten schrijven in totaal 400 vermogensrechtelijke arresten voor. De oudste uitspraak is van 1905 en de nieuwste van 2014. Er worden veel nieuwere uitspraken voorgeschreven (mean: 1997).

verdeling in jaartallen van de 400 arresten.

Maar niet alleen de verdeling in jaartallen is scheef. Ook de spreiding qua aantallen ‘citaties’ in het voorgeschreven studiemateriaal is scheef. Van de 400 arresten wordt slechts 36% op meer dan één faculteit tegelijk voorgeschreven. Slechts 50 worden voorgeschreven op vier of meer faculteiten. En de top wordt snel smaller: er zijn slechts 15 arresten die de tand des tijds overleven en op zes of meer faculteiten worden voorgeschreven, slechts vier arresten die op zeven faculteiten en slechts twee arresten die op acht faculteiten voorgeschreven zijn: Kelderluik en Haviltex. De ‘citaties’ zijn dus piramidevormig. Vandaar dus ‘de piramide van de Kazernestraat’. De top van de piramide ziet er als volgt uit (de 30 hoogst genoteerde arresten):

Als we ons die 400 arresten voorstellen als een piramide, waarbij de top bestaat uit ‘de meest geciteerde arresten’ – de door acht faculteiten voorgeschreven arresten – en de bodem uit de arresten die slechts door één faculteit worden voorgeschreven, dan kunnen we constateren dat slechts heel weinig arresten de top bereiken. Kennelijk produceert de Hoge Raad als ‘veelschrijver’ slechts enkele uitschieters die veel ‘verwijzingen’ opleveren; het gros wordt slechts door weinigen aangehaald en bereikt niet de top van de piramide. Oudere arresten die niet gesneuveld zijn op de overlevingstafel, maken grotere kans om op meer dan één faculteit te worden voorgeschreven dan jongere arresten (correlatie tussen leeftijd van het arrest en het aantal ‘citerende’ faculteiten; : R = – 0.194, n= 400, p<0.001). Ik zou dat een maat voor impact noemen: de blijvende waarde van een gerijpt arrest. Wat vertelt ons dit nu? Ik noem een tweetal gedachten die bij mij opkomen. Allereerst: we associëren ‘autoriteit’ met anciënniteit: de oude arresten hebben blijvende impact, anders zouden ze niet (meer) voorgeschreven worden. Maar als meting uitwijst dat twee arresten van na 2010 er uit springen omdat zij nu al op vier faculteiten worden voorgeschreven (Lundiform en Intergamma), is dat dan niet ook een maat voor impact? In de tweede plaats:iedereen die iets weet van vermogensrecht zal begrijpen waarom Kelderluik en Haviltex zo belangrijk worden gevonden. De meting levert in dat opzicht dus een evidentie op. Maar misschien is de meting juist belangrijker om objectief inzichtelijk te maken dat arresten X, Y en Z niet door iedereen belangrijk worden gevonden. Sterker nog: elke faculteit heeft eigen ‘favorieten’. Er bestaat geen ‘landelijk overleg’ voor het voorschrijven van arresten en het bestaan van de top-tien van meest voorgeschreven arresten duidt dus op een kleine kern van gedeelde motieven voor het voorschrijven. Maar voor het merendeel van de gevallen hanteren we als docenten vanuit onze eigen ervaring en voorkeuren een eigen ‘beleid’ om arresten wel of niet voor te schrijven. En laten we wel wezen: één verwijzing is geen verwijzing…

 Verwijzingen

• Nadere literatuur: W.H. van Boom, ‘Door meten tot weten’ – over rechtswetenschap als kruispunt, oratie Leiden 2015 (te verschijnen bij BJu)
• Met dank aan de verschillende rechtenfaculteiten voor het verstrekken van de informatie en aan Janna Vermolen voor dataverwerking